لباس کار یکی از مهم ترین تجهیزات ایمنی در محیط های کاری است. وظیفه ی اصلی آن، حفاظت از بدن کارگر در برابر خطرات فیزیکی، شیمیایی و حتی حرارتی است. اما یکی از پرسش های پرتکرار در محیط های کاری این است که چه کسی مسئول تأمین لباس کار است؟ کارفرما باید لباس کار دهد یا کارگر خرید کند؟ پاسخ به این سؤال نه تنها جنبه ی عملی دارد، بلکه از نظر قانونی و حقوقی نیز حائز اهمیت است. قانون کار ایران در چند ماده مشخص به وظیفه ی کارفرما در قبال تأمین تجهیزات ایمنی از جمله لباس کار پرداخته است.
در واقع، لباس کار نه تنها وسیله ای برای نظم و هماهنگی در محیط کار محسوب می شود، بلکه بخشی از حقوق قانونی کارگر و از ملزومات ایمنی شغلی به شمار می رود. در ادامه، به صورت تفصیلی بررسی می کنیم که قانون دقیقاً چه می گوید، چه مشاغلی مشمول این الزام هستند، در صورت عدم تأمین لباس کار چه پیگیری هایی ممکن است، و آیا امکان دریافت وجه نقد به جای لباس وجود دارد یا خیر.
وظیفه قانونی کارفرما در تأمین لباس کار چیست؟
در نظام حقوقی ایران، تأمین وسایل حفاظت فردی از جمله لباس کار، کفش ایمنی، دستکش، کلاه و سایر تجهیزات، به طور کامل بر عهده ی کارفرما است. هدف از این الزام قانونی، حفظ سلامت جسمی کارگران و جلوگیری از حوادث ناشی از کار است. بر اساس آیین نامه های وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، هر کارفرما موظف است پیش از شروع فعالیت کارگر در محیط های صنعتی، ساختمانی، شیمیایی و سایر مشاغل پرخطر، تجهیزات ایمنی متناسب با نوع کار را به صورت رایگان در اختیار او قرار دهد.
لباس کار باید از نظر جنس، طراحی و رنگ با نوع فعالیت هماهنگی داشته باشد. برای مثال، در کارگاه های جوشکاری، لباس کار باید از پارچه ی نسوز و مقاوم در برابر حرارت باشد. در حالی که در محیط های آزمایشگاهی، لباس سفید و ضد اسید توصیه می شود. قانون همچنین تأکید دارد که تأمین لباس کار صرفاً نباید به تحویل اولیه محدود شود. کارفرما باید در صورت فرسودگی، آلودگی یا پارگی لباس، نسبت به تعویض آن در فواصل زمانی معین اقدام کند. در غیر این صورت، در صورت وقوع حادثه، مسئولیت مستقیم بر عهده ی کارفرما خواهد بود.
آیا تأمین لباس کار جزو حقوق کارگر محسوب می شود؟
از دید قانون کار، تأمین لباس کار جزء حقوق غیرنقدی کارگر محسوب می شود. حق لباس در قانون کار چیست؟ این بدان معناست که کارفرما موظف است علاوه بر پرداخت حقوق و مزایا، امکاناتی مانند لباس، کفش و ابزار ایمنی را نیز فراهم کند. بنابراین؛ تامین لباس کار جزو حقوق کارگر محسوب می شود. لباس کار در زمره ی وسایل حفاظت فردی است و به همین دلیل در محاسبه ی دستمزد نقدی لحاظ نمی شود. به عبارت دیگر، کارفرما نمی تواند مبلغ آن را از حقوق کارگر کسر کند یا پرداخت آن را به صورت نقدی جایگزین کند، مگر در موارد خاصی که توافق کتبی و قانونی بین طرفین وجود داشته باشد.
همچنین طبق بخشنامه های وزارت کار، تأمین لباس کار نوعی تعهد مستمر است. یعنی حتی اگر در زمان استخدام اولیه لباس کار تحویل داده شود، کارفرما باید در دوره های مشخص (مثلاً هر شش ماه یا سالانه) نسبت به تعویض لباس اقدام کند. این اقدام نه تنها از نظر قانونی الزامی است، بلکه در عمل به نفع کارفرما نیز خواهد بود. زیرا لباس کار مناسب، از بروز صدمات و حوادث جلوگیری کرده و هزینه های ناشی از بیمه، غرامت یا توقف تولید را کاهش می دهد.
قانون کار در مورد لباس کار چه می گوید؟
قانون کار جمهوری اسلامی ایران در چند ماده به موضوع ایمنی و حفاظت فردی اشاره کرده است. از جمله ماده ۶۱ و ۶۲ که به طور غیرمستقیم وظیفه ی کارفرما در تأمین وسایل ایمنی از جمله لباس کار را مشخص می کنند.
- بر اساس ماده ۶۱ قانون کار کارفرما موظف است شرایط ایمنی و بهداشتی کارگاه را به گونه ای فراهم کند که سلامت جسمی و روانی کارگران در معرض خطر قرار نگیرد. در این راستا، تأمین وسایل حفاظت فردی و آموزش نحوه ی استفاده از آن ها الزامی است.
- در ماده ۶۲ نیز تأکید شده است که وزارت کار و وزارت بهداشت موظف اند آیین نامه های لازم برای حفظ ایمنی کارگران را تهیه و به کارفرمایان ابلاغ کنند. بر اساس همین آیین نامه ها، پوشیدن لباس کار مناسب برای کارگر الزامی است و مسئولیت تهیه ی آن به عهده ی کارفرماست.
افزون بر مواد ۶۱ و ۶۲، آیین نامه ی حفاظت و بهداشت عمومی در کارگاه ها نیز صراحت دارد که لباس کار باید متناسب با نوع فعالیت و در اندازه ی مناسب برای هر کارگر تهیه شود. در این آیین نامه حتی رنگ لباس نیز بر اساس نوع صنعت مشخص شده است تا هماهنگی و شناسایی آسان تر شود.
در چه مشاغلی کارفرما موظف به تأمین لباس کار است؟
در نگاه قانون، اصل بر این است که تمام مشاغل صنعتی، فنی و پرخطر باید تحت پوشش وسایل ایمنی از جمله لباس کار قرار گیرند. اما در برخی حوزه ها، الزام کارفرما جدی تر و دقیق تر تعریف شده است. برخی از این مشاغل عبارت اند از:
- صنایع فلزی و جوشکاری
- کارگاه های ساختمانی و عمرانی
- صنایع شیمیایی، پتروشیمی و نفت و گاز
- کارخانه های تولید مواد غذایی و دارویی
- کارگاه های تولید و مونتاژ تجهیزات الکترونیکی
- کارگاه های چاپ، رنگ کاری و نقاشی صنعتی
- معادن و واحدهای حفاری
در این مشاغل، لباس کار نقش حیاتی در پیشگیری از آسیب ایفا می کند. برای نمونه، در صنایع شیمیایی، لباس باید ضد اسید و ضد مواد خورنده باشد. در صنایع فلزی، لباس نسوز ضروری است. در صنایع غذایی نیز، لباس کار علاوه بر حفاظت فردی، به حفظ بهداشت محیط کمک می کند.
همچنین در شرکت های بزرگ یا واحدهایی که دارای سیستم HSE (ایمنی، بهداشت و محیط زیست) هستند، تأمین و کنترل لباس کار به صورت منظم و مستند انجام می شود. در چنین محیط هایی، کارفرما موظف است حتی تاریخ تحویل، شماره سریال و دوره ی تعویض لباس را ثبت کند تا در صورت بروز حادثه، مسئولیت ها مشخص باشند.
اگر کارفرما لباس کار ندهد، چه پیگیری هایی ممکن است؟
عدم تأمین لباس کار توسط کارفرما تخلف محسوب می شود و کارگر حق دارد این موضوع را از طریق اداره کار پیگیری کند. در واقع، لباس کار بخشی از ایمنی محیط کار است و سهل انگاری در این زمینه می تواند به جرم ناشی از قصور در حفاظت از کارکنان تعبیر شود. در مرحله ی نخست، کارگر می تواند شکایت خود را به بازرس کار اعلام کند. بازرس موظف است وضعیت ایمنی کارگاه را بررسی و گزارش تخلف را تنظیم کند. در صورت تأیید تخلف، کارفرما ملزم به تأمین فوری لباس کار و سایر تجهیزات خواهد شد. چنانچه تخلف تکرار شود یا منجر به حادثه گردد، پرونده به هیئت تشخیص و حل اختلاف کار ارجاع داده می شود.
در این حالت، کارفرما ممکن است جریمه ی نقدی، تعلیق فعالیت یا حتی ارجاع پرونده به مراجع قضایی را تجربه کند. در صورت بروز حادثه ناشی از نبود لباس کار مناسب، کارفرما نه تنها در برابر قانون کار بلکه طبق قانون مجازات اسلامی نیز مسئول شناخته می شود و موظف به پرداخت دیه یا خسارت خواهد بود. بنابراین کارگر نباید از پیگیری این موضوع غافل شود. اگر کارفرما از تأمین لباس کار امتناع کند، کارگر می تواند با استناد به مواد قانونی فوق، حق خود را از طریق ادارات کار و مراجع قضایی دنبال کند.
آیا کارگر می تواند به جای لباس، وجه نقد دریافت کند؟
به صورت کلی، قانون کار اجازه ی جایگزینی وجه نقد به جای لباس کار را نمی دهد، زیرا هدف اصلی از لباس کار ایمنی است، نه پرداخت مالی. با این حال، در برخی موارد استثنایی، امکان توافق میان کارگر و کارفرما وجود دارد. اگر کارگاه در حوزه ای فعالیت دارد که خطر فیزیکی یا شیمیایی وجود ندارد (مثلاً کار اداری یا آموزشی)، کارفرما می تواند با موافقت کتبی کارگر، مبلغ معادل ارزش لباس کار را پرداخت کند. البته این موضوع باید به صورت رسمی و در قرارداد درج شود تا از بروز اختلافات بعدی جلوگیری گردد. در محیط های پرخطر، پرداخت وجه نقد به جای لباس به هیچ عنوان مجاز نیست.
زیرا ممکن است کارگر از پوشش مناسب استفاده نکند و در صورت بروز حادثه، مسئولیت کامل متوجه کارفرما خواهد بود. در نتیجه، در اکثر موارد، تأمین فیزیکی لباس کار بهترین و امن ترین گزینه است. حتی اگر کارگر ترجیح دهد لباس مخصوص خود را خریداری کند، باید با تأیید کتبی کارفرما انجام شود و از نظر کیفیت و ایمنی با استانداردهای محیط کار تطابق داشته باشد.
سخن پایانی درباره کارفرما باید لباس کار دهد یا کارگر
در نظام حقوقی ایران، تأمین لباس کار بر عهده ی کارفرماست و این موضوع یکی از ارکان ایمنی محیط کار به شمار می رود. کارگر نه تنها نباید هزینه ی تهیه ی لباس کار را بپردازد، بلکه در صورت فرسودگی لباس نیز کارفرما موظف به تعویض آن است. قانون کار در مواد ۶۱ و ۶۲ و همچنین در آیین نامه های مرتبط، به صراحت تأکید دارد که تأمین تجهیزات حفاظت فردی از جمله لباس کار وظیفه ی غیرقابل انتقال کارفرماست. تخلف از این قانون می تواند تبعات حقوقی و کیفری در پی داشته باشد.
در نهایت، لباس کار تنها یک پوشش نیست؛ بلکه بخشی از سیستم ایمنی سازمان است. رعایت این اصل نه تنها از منظر قانونی بلکه از جهت انسانی و اخلاقی اهمیت دارد. کارفرمایی که به سلامت کارکنان خود اهمیت دهد، در واقع بر کیفیت کار، بهره وری و اعتماد در محیط کاری نیز سرمایه گذاری کرده است.
سوالات متداول کارفرما باید لباس کار دهد یا کارگر
- آیا کارفرما می تواند هزینه لباس کار را از حقوق کارگر کم کند؟
خیر. طبق قانون کار، تأمین لباس کار از وظایف کارفرماست و نباید هیچ مبلغی از حقوق کارگر بابت آن کسر شود. لباس کار جزو مزایای غیرنقدی محسوب می شود. - در صورت آسیب دیدن لباس کار چه باید کرد؟
کارگر باید موضوع را به سرپرست یا کارفرما اطلاع دهد تا لباس جدید جایگزین شود. اگر کارفرما از تعویض خودداری کند، کارگر می تواند از طریق اداره کار اقدام قانونی کند. - آیا کارفرما ملزم به تحویل لباس کار در زمان استخدام است؟
بله. پیش از شروع به کار یا در همان روزهای اول، کارفرما باید لباس کار و سایر تجهیزات ایمنی را تحویل دهد تا کارگر بدون خطر وارد محیط کاری شود. - اگر کارفرما لباس کار ندهد، آیا می توان کار را متوقف کرد؟
در مشاغل پرخطر بله. کارگر حق دارد در صورت نبود وسایل ایمنی از انجام کار خودداری کند و این امتناع تخلف محسوب نمی شود، زیرا حفظ جان و سلامت در اولویت است.
